2. معلوم از جنبه خاص
گروهي از متكلمان گفته‌اند: موضوع علم كلام معلوم از جنبه خاص است،[10] يعني از اين جنبه كه اثبات عقايد ديني به آن مستند مي‌گردد. محقق لاهيجي اين نظريه را به اكثر متأخرين نسبت داده است و صاحب مواقف يكي از طرفداران آن مي‌باشد. بر اين نظريه نيز اشكالاتي وارد شده است، چنانكه شارح[11] مواقف گفته است: قيد و حيثيت اين كه معلوم از عقايد ديني باشد يا عقايد ديني به آن مستند گردد هيچگونه دخالتي در اين كه محمولات مسايل كلامي بر موضوع آن يعني معلوم حمل شود، ندارد. مثلاً وقتي مي‌گوييم خدا قادر است، حمل قادر بودن بر مفهوم خدا مقيد به اين نيست كه معلوم باشد.[12]
3. ذات خداوند
عده‌اي از متكلمان، موضوع علم كلام را ذات خداوند دانسته‌اند، قاضي ارموي،[13] كه از طرفداران اين نظريه است در توضيح آن گفته است: بحث درعلم كلام پيرامون صفات ثبوتيه و سلبيه و افعال الهي است، اعم از آنچه مربوط به امور دنيوي است، مانند چگونگي حدوث عالم و صدور آن از خداوند و خلق افعال بشر و كيفيت نظام عالم (اجتماع بشري) يعني بحث درباره نبوت و توابع آن و آنچه مربوط به آخرت است مانند بحث درباره معاد و مسائل سمعي (نقلي) ديگر.[14]
به گفته ابوالخير، قدماي متكلمين موضوع علم كلام را ذات و صفات الهي مي‌دانستند.[15] ممكن است مقصود همان نظريه ارموي باشد، يعني در علم كلام درباره ذات و صفات خداوند بحث مي‌شود. بدين صورت كه پس از اثبات ذات، صفات ثبوتيه و سلبيه بحث و بررسي مي‌گردد. اين نظريه قابل قبول است چنان كه توضيح آن خواهد آمد.
4. وجود خداوند و وجود ممكنات
بنا به نقل تفتازاني و محقق لاهيجي مؤلف كتاب صحائف[16] گفته است: موضوع علم كلام ذات خداوند من حيث هي و ذات ممكنات از آن جهت كه به خداوند احتياج دارند، مي‌باشد، و جهت وحدت ميان آن دو وجود است.[17]
اشكال اين نظريه واضح است، زيرا بحث درباره وجود ممكنات از جهت نيازمندي آنها به خداوند در حقيقت بحث درباره دلالت آنها بر وجود خداوند و صفات كمال او است، و به تعبير قرآن، هستي‌هاي امكاني آيات و نشانه‌هاي وجود و كمالات خداوند مي‌باشند. بنابراين در اين نظريه موضوع يا مسأله علم كلام با دليل آن به يكديگر اشتباه گرديده‌اند.

[10] . المعلوم من حيث يتعلق به اثبات العقايد الدينيه، المواقف، صفحه 7.
[11] . مير سيد شريف گرگاني (816ـ740) متكلم شهير اسلامي و طرفدار مذاهب اشعريه.
[12] . شرح المواقف، ج1، ص 42، ما هو علم الكلام، ص 125.
[13] . قاضي تاج الدين ارموي شافعي متوفاي 656 هجري مؤلف كتاب «الحاصل من المحصول لفخر الدين الرازي».
[14] . المواقف، صفحه 7. شرح المقاصد: جلد 1، صفحه 180.
[15] . كشف الظنون، جلد 2، صفحه 1503.
[16] . شمس‌الدين محمد سمرقندي از متكلمان اهل سنّت، مؤلف كتاب «الصحائف في علم الكلام».
[17] . شوارق الالهام: صفحه 9. شرح المقاصد: جلد 1، صفحه 180.