هستی شناسی از دیدگاه علامه طباطبایی 2               
روی آن اصل کلی پس امر واقعیت داری هست و موجودی داریم و آن موجود واقعی یا خود وجود است یا چیزی که دارای وجود است یعنی یا اینست که آن واقع ماوراء ذهن طوری نیست که برای ذهن صالح باشد که حکم کند فلان ماهیت از کتم عدم خارج شده یا فلان ماهیت دیگر و یا اینست که واقع ماوراء ذهن طوری است که قابل حکم ذهن باینکه فلان شیء از کتم عدم خارج شده هست .                                          
در اینجا بحث از این است که آیا وجود را می توان تعریف کرد یا نه ؟ و بر فرض دوم آیا عدم امکان تعریف از آن جهت است که وجود ، بدیهی و معلوم با لذات و مستغنی از تعریف است و یا از آنجهت است که تعلق علم بوی محال و ممتنع است . راجع به قسمت دوم اضافه می کنیم که مفهوم وجود ، مفهومی است بسیط و هر مفهو بسیطی معلوم بالذات و مستغنی از تعریف است . علیهذا مفاهیم بسیط یا اصلا عارض ذهن نمی شود و ذهن نسبت به آنها بکلی بی خبر است و یا آنکه عارض ذهن می شوند در حالیکه هیچگونه ابهام و اجمالی در کار نیست و از غیر خود متمیزند و معنای بداهت نیز غیر این نیست .                              
این برهان در سایر مفاهیم عامه که مورد استفاده فلسفه واقع می شود نیز جاری می شود در اینجا توضیح چند نکته لازم است . وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت « واقعیتی هست و موجودی داریم و جهان هیچ در هیچ و موهوم محض نیست . » این اصل برای ما یک اصل غیر قابل تردیدی بود که به هیچ وجه نمی توانستیم در آن تردید کنیم .                                                                                 
سپس گفتیم که یک امر غیر قابل تردید دیگری نیز داریم و آن اینکه ذهن به تکثیر این اصل می پردازد و مظاهر گوناگونی برایش پیدا می کند . حالا باید ببینیم این کثرتیکه بر ذهن جلوه میکند حقیقی است یا موهوم با توجه به مسئله اصالت وجود در اینجا نیز که سخن وحدت و کثرت عینیت خارجی در میان است قهراً باید وجود را موضوع بحث وحدت و کثرت قرار داد . اگر ماهیات را ما اموری عینی و واقعی بدانیم و آنها را ملاک بحث در این مسئله قرار دهیم جای گفتگو در کثرت واقعیت عینی نیست زیرا بالبداهه این مهیات که در ذهن ما جلوه گر هستند متکثر و مختلف و متباین هستند . با توجه به شکلی که این مسئله روی اصالت وجود و اعتباریت مهیت بخود می گیرد و با توجه به نظریات عمده ایکه در اینجا ابراز شده میدان این مسئله را به اینصورت طرح کرد در باب وحدت و کثرت وجود سه نظریه است :                                      
1- وحدت وجود
2- کثرت و تباین وجودات
3- وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت ( تثکک وجود )
این نظریه با این شکل که با توجه به اعتبارین ماهیات ابراز شده منسوب به عرفا است استدلال عرفا بر وحدت وجود از راه مساوی بودن وجود با وجوب ذاتی و مساوی بودن وجوب ذاتی با وحدت من جمیع الجهات است . در حقیقت استدلال عرفا از دو مقدمه و یک نتیجه تشکیل شده به این ترتیب می باشد :        
1- وجود مساوی با وجوب ذاتی است .
2- وجوب ذاتی مساوی با وحدت من جمیع الجهات است .
نتیجه :
پس وجود مساوی با وحدت من جمیع الجهات است یکی از جهاتیکه موجب شده شیخ اشراق به اعتباریت وجود رای بدهد همان است که زمینه مقدمه اول استدلال عرفا را تشکیل می دهد یعنی شیخ اشراق دیده اگر وجود را اصیل و عینی بداند ناچار است که وجود را مساوی با وجوب ذاتی داند و چون مساوی بودن وجود با وجوب ذاتی برایش غیر قابل قبول بوده به اعتباریت وجود نظر داده این نظریه را معمولاً به حکماء مشاء و اتباع ارسطو نسبت می دهند ولی از آنجائیکه این مسئله به اینصورت در نزد حکماء پیشین مطرح نبوده و بعد از پیدایش نظریه عرفا این نظریه به اینصورت پیدا شده نمی توان دسته ای را مدافع این نظریه معرفی کرد . این نظریه شامل دو جهت است :                                                                               
1- وجود امر واحد من جمیع الجهات نیست که هیچگونه کثرتی در ذات او نباشد ( بخلاف نظریه اول ) بلکه کثیر و مختلف است یعنی « وجودات » است که خارج را تشکیل داده اند نه « وجود » .                    
 2- این « وجودات » متکثره همه با یکدیگر متباین اند و هیچگونه وجه مشابهت و سنخیت بین آنها در کار نیست .                                                                                                                   
مطابق این نظریه وجود که تنها امر عینی و اصیل است حقیقت واحد است ولی دارای درجات و مراتب مختلفه است ماهیات متکثره و مختلفی که بر عقل و حس نمودار می شود گزاف و بلا جهت نیست ، از مراتب و درجات وجود انتزاع می شود . وجود به همان دلیلی که ضمن تقریر نظریه بالا گذشت واحد محض نیست و « وجودات » در کار است یعنی نظریه عرفا قابل قبول نیست در حقایق وجودیه ما به الاشتراک از سنخ مابه الامتیاز است و اختلاف وجودات از یکدیگر به شدت و ضعف و کمال و نقص است و اساساً شدت و ضعف تنها در مورد مراتب حقیقت واحده صادق است و در غیر آن صادق نیست همچنین است کثرت و تباین مفاهیم و مهیات در ذهن . ذهن کارش محدود ساختن واقعیت است و یا به تعبیر دیگر کارش حدود ساختن از برای واقعیت است و البته این حدود که در ظرف ذهن تشکل حدی ظاهر می شوند از هم جدا هستند یعنی هیچ حدی به حد دیگر قابل انطباق نیست و کثرت تباین حقیقی بین آنها حکمفرما است .          
در مقابل تمثیل می توان به دریا و امواج و اشکالی که در سطح دریا که این اشکال و امواج مظاهر و مجالی اوهستند یک حقیقت واحد است و درعین وحدت با حرکات جزری و مدی و کمون و بروزهائی اشکال و امواج مختلفی را پدید آورده است . به هر حال این خاصیت وجود را ما به نام « تشکیک » می نامیم .     
2- نور قوی و ضعیف در اصل حقیقت نوریت با هم شریکند و در عین حال نور قوی و ضعیف با هم فرق دارند و از یکدیگر متمایزند این تمایز به شدت و ضعف است ولی شدت و ضعف نور خارج از حقیقت نور نیست یعنی نه این است که نور در اثر اختلاط غیر نور به نور دارای شدت یا ضعف شود .                  
خواننده محترم اگر وارد باشد می داند که این پنج مسئله چه نقش مهمی در عالم فلسفه دارند . این پنج مسئله به منزله نتیجه دو مسئله اصالت وجود می باشد پس در حقیقت از دوازده مسئله وجود برخی به منزله مقدمه اصالت وجود و برخی به منزله نتیجه آن است از دو هزار و چهار صد سال پیش که مکتب اشراق تاسیس شده مسئله اصالت وجود و اصالت مهیت مطرح بوده و مشائین اصالت وجودی و اشراقین اصالت ماهوی بوده اند و همچنین از همان زمان ها مسئله وحدت و کثرت وجود به همین صورتی که امروز مورد مطالعه است و حکما مشاء قائل بکثرت وجود بوده اند و حکماء ایران باستان قائل به تشکک وجود بوده اند و حال آنکه وقتی انسان به کتب فلسفه از چهار قرن پیش به آنطرف مراجعه می کند اسمی از اصالت وجود و اصالت مهیت نمی یابد . و اگر احیاناً در بعضی کتب که از دوره ابن سینا به بعد تالیف یافته بحثی از اعتباریت وجود و اینکه وجود از معقولات ثانیه است به میان آمده و دلائلی آورده شده نه به آن معنی و مفهومی است که اخیراً در مبحث اصالت وجود و اصالت مهیت قصد می شود چنانکه عن قریب توضیح خواهیم داد .                                                                                                             
در دوره های قبل از آن دوره حتی این قدر هم بحث نشده است در دوره های اولیه ایکه فلسفه یونان به عربی ترجمه شده مسائل وجود خیلی محدود بوده و بحثی از مسائل اساسی به میان نبوده است . در رساله ماوراء الطبیعه ارسطو که به کتاب الحروف معروف است و سرچشمه اصلی فلسفی اولی محسوب می شود از مسائل وجود تنها مسئله ایکه دیده می شود مسئله اشتراک معنوی و اشتراک لفظی وجود است . در رسالت ابونصر فارابی مسئله مغایرت وجود با مهیت نیز که به نام زیادت وجود بر مهیت معروف است عنوان می شود .
شیخ اشعری با حکما درمسئله وجود ذهنی مخالف است و مدعی است که عین ماهیات اشیاء در اذهان حاصل نمی شود ( برخلاف نظریه حکماء ) پس دز ذهن ماهیتی نیست که با وجود مغایر باشد یا نباشد آیا وجود در خارج نیز امری زائد و علاوه بر مهیت است یا آنکه در خارج عین آنست ؟                                     
 در پاسخ این سوال البته حکما پاسخ داده اند که وجود در خارج عین مهیت است و ممکن نیست که وجود و مهیت در خارج مغایرت داشته باشند .                                                                                
 بعداً سوال دیگری پیش آمد که دو چیزی که در ذهن نه عین یکدیگرند و نه یکی از آنها جزء دیگریست چگونه ممکن است در خارج عین یکدیگر بوده باشند ؟ در پاسخ این سوال بحث انتزاعی بودن وجود و اینکه وجود از معقولات ثانیه است به میان آمده و دلائلی آورده شده که وجود مفهومی انتزاعی است .                  شیخ اشراق در حکمه الاشراق دلائل بسیاری اقامه می کند که وجود مفهومی انتزاعی و اعتباری است ولی همچنانکه گفتیم شیخ اشراق نیز این مطلب را تحت عنوان زیادت وجود بر مهیت در خارج عنوان می کند ( نه تحت عنوان اصالت وجود و اصالت مهیت ) در این مرحله هنوز سخن از این است که وجود در خارج  امری علاوه بر مهیت نیست زیرا مدی اعتباری است .                                                             
چنین تصور می شده که اگر وجود امری اعتباری و انتزاعی نباشد لازم میاید که در خارج امری علاوه بر مهیت بوده باشد و محقق داماد که خودش قائل باصالت مهیت است رسماً از اصالت مهیت در تحقق و در جعل نام می برد و از آن دفاع می کند و بعداً نوبت به شاگرد وی صدرالمتالهین می رسد و او ابتدا از استاد خویش پیروی می کند و قائل باصالت مهیت می شود ولی بعداً متوجه می شود که اصالت مهیت قابل قبول نیست و یگانه راهیکه قابل قبول است و براهینی نیز آن را تایید می کند و بعلاوه مشکلات عظیم فلسفه را حل می کند اصالت وجود است و براهین متعددی بر اصالت وجود اقامه می کند و بعد از وی این مطلب به صورت قطعی و غیر قابل تردید در میاید و بواسطه اهمیتی که دارد سرنوشت فلسفه را تغییر می دهد .         علیهذا سپس در رساله ماوراء الطبیعه ارسطو تنها بحث از اشتراک معنوی وجود به میان بوده به طور قطع مسئله اصالت وجود و اصالت مهیت به این صورتیکه امروز مورد مطالعه حکما است در سابق مطرح نبوده است .                                                                                                             
به طور قطع مسئله اصالت وجود و اصالت ماهیت و همچنین مسئله وحدت و کثرت وجود به صورت دو مسئله روشن که حدود و مقدمات و لوازم آنها کاملاً در نظر گرفته شده باشد در قدیم موجود نبوده چیزیکه هست این است که احیاناً در کتب بعضی از حکما کلماتی یافت می شود که دلالت بر اصالت وجود می کند .

  نظریه هائی که د راین مقاله به ثبوت رسید :                                                                       
1- ما واقعیت هستی را به همه اشیاء به یک معنی اثبات می کنیم .
2- معنی واقعیت غیر از مفهوم هر یک از موجودات واقعیت دار می باشد .
3- ما از واقعیتهای خارجی دو مفهوم مختلف انتزاع می کنیم وجود و مهیت .
4- اصالت در خارج از آن هستی بوده و مهیات پنداری و اعتباری هستند .
5- ما به حقیقت هستی نمی توانیم پی ببریم . یعنی با واسطه .
6- واقعیت هستی با لذات معلوم است .
7- وجود یک حقیقت تشکیکی است .
8- خواص خارجی مهیات از آن وجود است ولی در وی به شکل دیگری در میاید .
9- خواص ذهنی مهیات در وجود جاری نیست .
10- موجود هیچگاه معدوم نمی شود .
11- تحقق عدم در خارج نسبی است .
12- مطلق هستی قابل زوال و انعدام نیست .

منابع و ماخذ :
اصول فلسفه و روش رئالیسم – شهید مرتضی مطهری  .
نهایه الحکمه – علامه طباطبائی .
شرح المیزان – شهید مرتضی مطهری .