کتاب: فرق و مذاهب کلامى، ص 276

نویسنده: على ربانى گلپایگانى

درباره مرجئه اصطلاح دیگرى نیز گفته شده است، که زمان آن مقدم بر اصطلاح پیشین است، و آن مربوط به اختلافى است که درباره خلیفه سوم و امام على علیه‏السلام میان مسلمانان رخ داده بود. گروهى به هواخواهى عثمان بر ضد على علیه‏السلام سخن مى‏گفتند، و گروهى به هوا خواهى على علیه‏السلام عثمان را مورد انتقاد و ملامت قرار مى‏دادند. در این زمان حسن فرزند محمد بن (حنفیه متوفاى 95 یا 99 ه) براى حل این اختلاف پیشنهاد کرد مسلمانان از دو خلیفه اول و دوم به نیکى یاد کنند، ولى درباره دو خلیفه دیگر (عثمان و على علیه‏السلام) و کسانى چون طلحه و زبیر که با آنان مخالفت کردند، سخنى نگویند، و حکم درباره آنان را به خدا و روز قیامت واگذارند. ⁽¹⁾

ویلفرد مادلونگ ⁽²⁾ در این باره مى‏گوید: «جنبش سیاسى- مذهبى مرجئه در پى دومین جنگ داخلى و قیام شیعیان کوفه به رهبرى مختار به طرفدارى محمد بن حنفیه به وجود آمد. بحث اصلى بر سر آن بود که انتخاب دو خلیفه اول، ابو بکر و عمر، بى چون و چرا شایسته تایید است، اما داورى مرجئه- که به خصوص در کوفه و بصره پراکنده شدند- آن بود که با امتناع از سب هر یک از خلفاى راشدین، در بین امت مسلمان وحدت ایجاد کنند» . ⁽³⁾

خطاى مرجئه

درباره ایمان از دو جهت مى‏توان بحث کرد: یکى از نظر احکام و آثار دنیوى آن، که در این صورت اقرار به شهادتین کافى است، و دیگرى از نظر احکام اخروى و سعادت و رستگارى انسان، که باید گفت، اعتقاد قلبى و اقرار زبانى کافى نبوده، عمل صالح نیز لازم است. از این رو در آیات قرآن، پیوسته ایمان با عمل صالح همراه آمده است، چنانکه مى‏فرماید:

«و العصر ان الانسان لفى خسر الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات‏».

بالاتر از این، قرآن کریم بر عمل تاکید بسیار کرده، مى‏فرماید:

«و ان لیس للانسان الا ما سعى و ان سعیه سوف یرى‏» . ⁽⁴⁾

گذشته از این، آنان به تفاضل در ایمان نیز معتقد نبودند، و ایمان همه افراد را در یک سطح مى‏دانستند. این عقیده نیز بر خلاف صریح آیات قرآن کریم است. چنانکه مى‏فرماید:

«هو الذى انزل السکینة فى قلوب المؤمنین لیزدادوا ایمانا مع ایمانهم‏» . ⁽⁵⁾

و نیز مى‏فرماید:

«انهم فتیة آمنوا بربهم و زدناهم هدى و ربطنا على قلوبهم‏» . ⁽⁶⁾

ارجاء، اخلاق و سیاست

نظریه ارجاء خطر بزرگى براى اخلاق بشرى است، و عاملى است‏براى ترویج فساد و بى‏بند و بارى، چنانکه ابزار مناسبى در دست زمامداران مستبد و تبهکار نیز خواهد بود. به همین دلیل، هیچ یک از زمامداران اموى با مرجئه به خاطر عقیده ارجاء مخالفت نکرده‏اند. همچنین مصلحان جامعه اسلامى- به ویژه ائمه اهل بیت علیهم السلام- با نظریه ارجاء شدیدا مخالفت کرده‏اند.

از امام صادق روایت‏شده که به مسلمانان درباره خطر اندیشه مرجئه براى فرزندانشان هشدار داد و فرمود:

«بادروا اولادکم بالحدیث قبل ان یسبقکم الیهم المرجئة‏» . ⁽⁷⁾

گفتنى است که نکوهش مرجئه در احادیث نبوى نیز وارد شده است. ⁽⁸⁾

این بحث را با روایتى از امام صادق علیه‏السلام در ابطال عقیده مرجئه پایان مى‏دهیم. فردى به امام صادق علیه‏السلام گفت: مرجئه در مقام احتجاج با ما مى‏گویند: همان گونه که هر کس نزد ما کافر است نزد خدا نیز کافر است، کسى که نزد ما مؤمن است (اظهار ایمان مى‏کند) نزد خداوند نیز مؤمن خواهد بود.

امام علیه‏السلام فرمود: «سبحان الله‏» چگونه این دو یکسان است، با آنکه کفر، اقرار عبد است علیه خود، و با وجود اقرار، بینه و شاهد لازم نیست، ولى ایمان، یک ادعاست، و اثبات آن نیاز به شاهد دارد، و آن عبارت است از عقیده و عمل. پس هر گاه این دو هماهنگ باشد، مدعاى او ثابت‏خواهد بود و احکام ظاهرى بر آن مترتب مى‏گردد. البته چه بسا افرادى که اظهار ایمان مى‏کنند، ولى نزد خداوند مؤمن نخواهند بود. ⁽⁹⁾

پى‏نوشت‏ها:

1- بحوث فى الملل و النحل، ج 3، ص 68.

2- PWiferd madalung

3- مکتبها و فرقه‏هاى اسلامى در سده‏هاى میانه، ویلفرد مادلونگ، ترجمه جواد قاسمى، ص 89.

4- نجم / 39- 40.

5- فتح / 4.

6- کهف / 13.

7- فروع کافى، ج 4، ص 47، روایت 5.

8- الایضاح، ص 46.