موضوع : شهود عرفانی
زیر نظر: استاد فرضعلی
گردآورنده : آمنه صالحی شکور
پاییز89
دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد
فهرست
                                                    صفحه
 
چکیده............................................1
مقدمه.....................................................................1
شهود در لغت وقبض وبسط.....................................................3
انواع
شهود......................................................................3
انواع شاهد در قلب
عارف.....................................................4
معنای شهودعرفانی.........................................4
کشف وشهود در خواب
وبیداری.............................................................................4
نیازمندی کشف وشهودعرفانی به میزان صدق...............5
شهودازنظرملاصدرا.....................................9
منابع :............................................11
 
کلیدواژه ها: شهود، قبض ، بسط، قلب، ملاصدرا
 
چکیده
به طور خلاصه می‌توان گفت مشاهده در اصطلاح عرفان و تصوف دیدار حق است به چشم
دل و قلب پس از گذراندن مقامات و درک کیفیات احوال.
بر اساس اصطلاح عرفانی،شهود می تواند طریقی برای کسب معرفت باشد واگر معرفتی
از این طریق برای عارف حاصل شد،این معرفت یقینی است، زیرا هیچ گونه واسطه ای
در کسب این آگاهی دخالت نداشته عارف مستقیما مشهود را رویت می کند.
شهودی که برهانی نشود عرفان است و نه فلسفه، اما اگر معرفت شهودی در قالب
برهان منطق تبیین شود برآیند آن حکمت متعالی خواهد بود.

مقدمه
مفهوم «شهود» را می توان در زمینه های مختلف بررسی کرد.این مفهوم درفلسفه
جایگاهی رفیع داشته ودر تقسیمات اولیه وجود، مباحث علم وعالم ومعلوم،شناخت
شناسی وهستی شناسی توسط فلاسفه به مورد بحث گذاشته شده است.«شهود» درمباحث
اخلاقی وفلسفه اخلاق هم برخی صاحب نظران به این واژه توجه داشته اند ومکتب
شهود گرایی در اخلاق ،در اواخر قرن نوزدهم رونق خاصی یافته است.
با توجه به گستردگی این مباحث وکنکاش علمی دراین واژه، اینجانب مناسب دانستم
تنها به بحث پیرامون یک جنبه ی آن اکتفا کنم ودراین نوشته مفهوم شهود در
عرفان را به همراه تجربه عرفانی ملاصدرای شیرازی مورد بررسی قرار دهم تا
بیشتر وبهتر بتوانیم به عمق افکار بلند وی پی ببریم.
مفهوم «شهود» در عرفان وتصوف ازمنزلتی خاص برخوردار است وعرفا مباحثی ارزشمند
در خصوص شهود وحضور از خود بر جای نهاده اند.وشهود را مطمئنترین راه برای
شناخت می دانند
ملاحسین کاشفی در لب لباب می‌نویسد: \"مشاهده شهود\" احاطه حق باشد به ذاته
به هر شیئی «اولم یکف بربک انه علی کل شی‌ء شهید» و چون سالک بدین مقام رسید،
پیوسته انوار غیبی و آثار عینی مشاهده نماید، و این به نظری دست دهد که محض
جان و دل باشد، نه عین آب و گل و الیه اشار المولوی:
هرکه را جان از هوس‌ها گشت پاک
او ببیند قصر و ایوان سماک
ای برادر تو نبینی قصر او
زآن که در چشم دلت رسته است مو
چشم دل از موی علت پاک کن
تا ببینی قصر فیض مِنْ لَدُن
چون محمد پاک بُد زان ناروا دود
هر کجا روکرد وجه‌الله بود
حق پدید است از میان دیگران
هم‌چو ماه اندر میان اختران
جان نامحرم نبیند روی دوست
جز همان جان کاصل او از کوی اوست
هر کسی اندازه روشن دلی
غیب را بیند به قصد صیقلی
هر که صیقل بیش کرد او بیش دید
بیش‌تر آمد ورا صورت پدید
ابتدا،قبل از پرداختن به هرگونه بحثی،به معنای لغوی واصطلاحی «شهود»نظر می
افکنیم.
معنای لغوی واژه ی«شهود»
دربسیاری موارد «شهود» با واژه ی «حضور» به یک معنا به کار می رود وگاهی به
جای هم استعمال می شوند. شهود از واژه (شهد) مشتق شده که به معنای حضور می
باشد،وحضور از ریشه ی (حضر) درمقابل غیبت به کار می رود. هر گاه شهود وحضور
به یک معنا گرفته شوند،معنای مقابل این دو غیبت است.اگر شیء از شیء دیگر غایب
بود(غیبت فیزیکی یا معنوی)حضور ویا شهودی صورت نمیگیرد،واگر غیبت برطرف شد
ودو شیء بدون مانع در کنار یکدیگر قرار گرفتند،در این صورت آن دوشیء برای
یکدیگر حضور دارند.  اگر برای عارف تنبهی سبت به حق صورت گرفت که نتیجه غیبت
از ماسوای حق باشد،دراین صورت حضور نزد حق محقق شده است ، وبه دنبال این حضور
وتنبه، عارف می تواند شهودی نسبت به حق داشته باشد (اگر اسباب مشاهده رااز
قبل فراهم ساخته باشد). دراین معنا حضور مقدمه ای برای شهود است.
شهود در لغت معنای دیگری دارد که عبارتند از:وجدان،حدس
،کشف،اشراق،ادراک،الهام،وجود ومانند آن.
قبض وبسط
قبض،گرفتگی دل از هیبت حق تعالی است وپیوند باصفات جلالیه حق تعالی دارد وبسط
گشادگی دل از انس ولطف او،به صفات جمالیه وی وابسته است . قبض وبسط ازآن
متوسطان است ودرجه ی این دو پس از خوف ورجای مبتدیان وقبل از هیبت وانس
واصلان است.گروهی از مشایخ صوفیه قبض را ارجمندتراز بسط دانسته اند به
دواستدلال: نخست اینکه ذکر واژه قبض درقرآن کریم برذکر واژه ی بسط مقدم آمده
است (والله یقبض ویبصط) ودیگر اینکه قبض را گدازش صفات بشریت وقهر نفس دانسته
وآن را موجب از بین رفتن حجاب اعظم شمرده اند.عده ای از بزرگان عارف وبسط را
والاتر از قبض گرفته اند به این استدلال که ذکر واژه ی واژه ی بسط(بصط) پس از
قبض درقرآن کریم از باب فصل موخر برمقدم است وقبض،مقدمه،و وسیله وبسط هدف
ونتیجه است.
قبض وبسط دو حالت اند از احوالی که تکلف بنده ازآن ساقط است.
عارف زمانی به قبض وبسط میرسد که از محبت عام به اوائل محبت خاص
ارتقایابد،دارای حال ،قلب ونفس لوامه شده باشد و زمانی که از مرتبه ی ایمان
به مرتبه ایقان ومحبت خاص ارتقاء یافته باشد.
فناء
در نفس فنا نه خنده ایست،نه گریه ای؛زحمات انسان برای خداست؛ نه برای خود؛
خودش وخودیت خودش جز پرده ی وهم چیزی نبود؛حال با تحقق بحق وهم از بین رفته
است؛وآفتاب حقیقت طلوع کرده است؛وهمه چیز برای خداست؛چون اسم ورسم کنار برود
حق تجلی میکند
انواع شهود :
1)رویة الحق بالحق :معنای این عبارت ظاهر است
2)شهود المفصل فی المجمل،رویة الکثرة فی الذات الاحدیة: رویت کثرت در ذات
احدیت را شهود مفصل در مجمل می گویند.
3)شهود المجمل فی المفصل،رویة الاحدیة فی الکثرة:عکس معنای عبارت قبل است.
شهود واقعی نزد عرفا،رویة حق به حق است.وشهودذاتی یا مشاهده ذاتیه، شهود حق
تعالی است که حاصل آن یک نوع معرفت یقینی خواهد بود که به «عین الیقین»موسوم
میگردد.
انواع شاهد در قلب عارف
شاهد علم: اگر آنچه که در قلب غلبه حضور دارد علم باشد، دراین صورت عارف شاهد
علم است.
شاهد وجد: اگر امر غالب وجد باشد، عارف شاهد وجد است.
شهود واقعی: اگر غالب بر قلب او حق باشد، در این صورت عارف به شهود واقعی دست
یافته وشاهد حق شده است. پس اینگونه حضور می تواند شرط شهود باشد، همچنین می
تواند شرط سماع هم باشد. تا حضوری صورت نگیرد.سمعی در کار نخواهد بود.
معنای شهود عرفانی
در اصطلاح عرفانی، واژه شهود معنایی غیر ازحضور به خود گرفته است. هرچند
درمرحله ای که
عارف هب شهود حق نایل می شود،حتماحضور هم صدق خواهد کرد.حضور عرفانی درمقابل
غیبت است. شهود عرفانی به معنای کشف ومکاشفه است ودراین صورت معنایی مرادف با
رویت پیدا می کند.
عبدالرزاق کاشانی هم در اصطلاح الصوفیه می نویسد: «شهود عبارت است از مشاهده
حق به حق [یعنی با وجود حقانی] و شهود مجمل در مفصل عبارت است از مشاهده
احدیت در کثرت. و شهود مفصل در مجمل عبارت است از مشاهده کثرت در ذات احدیت».
کشف وشهود در خواب وبیداری
داودبن محمود قیصری:مکاشفه و مشاهده صور،گاهی در بیداری یا بین خواب و بیداری
است و گاهی در خواب است. و همان‌گونه که خواب گاهی صادق است و گاهی کاذب
(اضغاث احلام)، آن‌چه در حال بیداری، به صورت مکاشفه ادراک می‌شود نیز گاهی
اموری واقعی و نفس‌الامری است، و گاهی اموری خیالی و شیطانی است که حقیقتی
ورای آن نیست
نیازمندی کشف و شهود عرفانی به میزان صدق
بسیاری از عرفاً به این حقیقت اذعان کرده‌اند که گاهی ساخته‌ها و بافته‌های
خیال و احیانا القائات شیطانی در جامعه کشف و شهود برای سالک جلوه می‌کند، و
بدین جامه کشف و شهود برای سالک جلوه می‌کند، و بدین وسیله حق با باطل آمیخته
می‌گردد، و سراب، آب پنداشته می‌شود. قیصری در مقدمه خود بر شرح فصوص الحکم
به این حقیقت اشاره می‌کند و می‌گوید: «چنین نیست که مکاشفات عرفانی همواره
مصون از خطا و اشتباه باشد، بلکه در بسیاری موارد آنچه مکاشفه و شهود حقیقت
به نظر می‌رسد در واقع ساخته خیال و جزو القائات شیطانی است که نه تنها پرده
از حقیقت برنمی‌گیرد، بلکه حقیقت را واژگونه می‌نمایاند و موجب گمراهی و
ضلالت می‌شود. »
 شهود از نظر ملاصدرا
با توجه به اینکه شهود عرفانی یکی از مشخصه های اصلی در حکمت صدرایی است به
اختصار توضیح دهید که منظور صدرا از شهود عرفانی چیست؟
معرفت عرفانی معرفتی است که به واسطه و مبتنی بر دریافت های مستقیم نفس بدون
استفاده از ابزار هایی چون قوای حسی و تفکر. این نوع معرفت با رها شدن نفس از
تعلقات مادی و حس از نوعی عروج و تعالی و قرب معنوی به حقایق متعالی حاصل می
شود. رهایی نفس نیز جز با ریاضت و محاسبه و مراقبه شدید و بی وقفه ممکن
نخواهد شد.
این انکشاف می تواند به صورت مشاهده باشد و به نوعی آنچه در مرتبه ادراک حسی
و از طریق حواس نسبت به پدیده های مادی رخ می دهد در ساحت نفس، بدون استفاده
از قوای بیرونی و درونی به آنچه خارج از ادراک حسی ماست رخ خواهد داد.
حقایقی که در این تجربه شهودی و عرفانی مکشوف عارف واقع می شوند، حقایقی
هستند که عین نور، شعور و حضورند و تا نفس سنخیتی وجودی با آن نداشته باشد و
با رها شدن از تعلقات مادی در نوریت خلوص نیابد، از این تجربه محروم خواهد
ماند.
روشن است که این توضیح مختصر توانایی نشان دادن حقیقت کشف و شهود عرفانی را
ندارد و تنها راه را برای پاسخ به پرسش های شما هموار می کند.
دلیل اصرار و تاکید صدرا بر استفاده از روش شهودی در فلسفه چیست؟
فلسفه ای که صدرا بر استفاده از روش شهودی و عرفانی در آن اصرار دارد،فلسفه
ای است که باور به موجودات ماورائی و غیر مادی از قبیل خداوند و مبادی وجود
که ما از آن به عقل تعبیر می کنیم باوری محوری است. این موجودات، مجرد و خارج
از حوزه ادراکات تجربی و حسی انسان هستند.
صدرا شناخت این موجودات را از طریق برهان که مبتنی بر تحلیل و ترکیب گذاره
های یقینی است ممکن اما کافی نمی داند.مفاهیمی که در این نوع گزاره ها به کار
می روند، مفاهیمی انتزاعی، کلی و برگرفته از دریافت های حسی و بعضا حضوری است
. هر چند از طریق این مفاهیم کلی، شناختی مفهومی و کلی از آنچه خارج از حوزه
حس و تجربه انسان است حاصل شده و امکان بحث و گفت و گو در مورد این نوع از
موجودات را فراهم می کند،اما معرفت حاصل شده از این طریق جز دور نمای مبهم و
کلی از آن حقایق در اختیار ما قرار نمی دهد و این معرفت کلی، به شناخت مصداقی
و بی واسطه نمی انجامد.شناخت مصداقی این نوع از موجودات، نیازمند روش معرفت
دیگری به جز راه های شناخته شده، یعنی حس و تجربه حسی و تفکر است.
صدرا براین باوراست که این نوع معرفت تنهاباتوسعه وجودی نفس وسعودوعروج آن
وقرب معنوی به این موجودات که موجب نوعی اتصال وبلکه اتحاداست،ممکن خواهدبود.
با این وصف آیا صدرا بین فلسفه و عرفان مرزی قائل است؟
 
صدرا بر این باور است که عارف آنچه را شهود کرده است یا بیان نمی کند یا به
تعبیرات رمز گونه و گزارش گونه بسنده می کند و از برهانی ساختن شهودات خود،
یا ناتوان است یا به دلایلی از آن اجتناب می کند. در حالی که فیلسوف تنها
آنچه را که شهود کرده است با استفاده از مفاهیم عقلی، در قالب برهان نیز به
دیگران عرضه می کند و آن را در معرض نقد قرار می دهد.
صدرا در مورد مهمترین مدعیات فلسفی خود که آنها را برهانی ساخته است، مدعی
است که این برهان ها، برهان های پس از شهودند.
به این ترتیب صدرا از دو نوع برهان سخن می گوید:
1-برهان پیش از شهود عرفانی.
2-برهان پس از شهود عرفانی.
نوع نخست هم برای کسی که برهان می آورد و هم برای مخاطبان او معرفت ساز است و
نوع دوم به لحاظ معرفتی برای مخاطبان مفید است و برای اقامه کننده برهان
معرفت ساز نیست، زیرا آنچه را دیگران از طریق برهان او می شناسند او پیشتر بی
واسطه شناخته است.
بنا براین، شهودی که برهانی نشود عرفان است و نه فلسفه، اما اگر معرفت شهودی
در قالب برهان منطق تبیین شود برآیند آن حکمت متعالی خواهد بود. برهانی کردن
شهود، آوردن آن به ساحت علم حصولی است که توانایی بیش از اصل شهود می طلبد و
همان طور که دریافت حضور نفس و اوصاف آن از قبیل علم و محبت و کینه و... و
تحلیل این دریافت ها در ساحت علم حصولی یکسان نیستند و بسیارند کسانی که علی
رغم دریافت حضور نفس و اوصاف آن، از تحلیل و برهانی کردن آن در ساحت علم
حصولی نا توان هستند، بسیارند کسانی که علی رغم طی مراحل سیر و سلوک عرفانی و
دست یافتن به مراتبی از شهود، از انتقال آن به ساحت علم حصولی و برهانی کردن
آن ناتوان هستند.
اگر مدار فلسفه بر برهان است چه ضرورتی دارد که شهود را به قلمرو فلسفه وارد
سازیم؟
همان طور که اشاره شد صدرا برهان را به برهان پیش از شهود و پس از شهود تقسیم
می کند و مدعی است که قالب برهان های او در مورد مهم ترین دیدگاه های فلسفی
اش از نوع دوم هستند.
او فلسفه فاقد شهود را فاقد برهان در عالی ترین مباحث فلسفی می داند. از عجز
و ناتوانی فیلسوفان بزرگ و پیش از خود را در ارائه راه حل برهانی در مهم ترین
مباحث نفس شناسی،معاد جسمانی و مباحثی چون اتحاد عالم ومعلوم یا اتحاد نفس با
عقل فعال و مهم تر از همه مباحث خدا شناسی، از قبیل علم خداوند یا توحید وجود
و توحید افعالی و... ناشی از بی توجهی آنها به روش شهودی می داند.روشن است که
صدرا در تمام این موارد "برهان" اقامه کرده است و صرفا به گزارش تجربه عرفانی
خود بسنده نکرده است یا اقامه برهان فرصت ارزیابی را به دیگران داده است.
صدرا با کدام منبع معتقد است که آنچه را که با شهود دریافته ایم می توان به
برهان نیز ثابت کرد؟ به بیانی دیگر، مبنای وحدت عقل و وحی و عرفان چیست؟
نگاه صدرا به عقل، وحی و الهام و شهود نگاهی وحدت گرا است. او بر خلاف کسانی
که نگاهشان تفکیکی است و بر تفکیک عقل و شهود یا عقل و وحی اسرار می ورزند
سعی در هماهنگ نشان دادن این روش های معرفتی دارد.
این نگاه مبتنی بر یک باوربنیادی است که مطابق آن عقل وشهود،گوهرواحدی دارند
وازمنبع وسرچشمه واحدی سیراب میشوندوتفاوتشان تنها درروش اتصال به این منبع
است.
منبع معرفت از نگاه صدرا و دیگر فیلسوفان مسلمان، موجودی است مجرد و فوق
طبیعی که فیلسوفان مشا» از آن به عقل فعال و فیلسوفان اشراقی به رب النوع
انسان تعبیر می کنند و بر این باورند که این منبع معرفت و آگاهی که منبع وجود
و هستی بخش نیز می باشد، همان فرشته وحی است که در ادبیات دینی از آن به
جبرئیل تعبیر شده است.
برای دست یافتن به این منبع معرفتی دو راه وجود دارد.
 1-تحلیل وترکیب گزارههای یقینی وتشکیل قیاسی برهانی که نوعی دریافت علمی است.
2-تزکیه وتطهیرنفس ازطریق ریاضت های عملی و رهاساختن آن ازتعلقات مادی و
فراهم ساختن زمینه عروج نفس و صعود آن به عالم انوار و مجردات نوری و اتحاد
آن با منبع معرفت.
اگر صدرا از وحدت گوهر معرفت عقلی و شهودی سخن می گوید و بر وحدت عقل، وحی و
عرفان تاکید دارد مبتنی بر مبنای یاد شده است که به تفصیل در آثار فلسفی او
از جمله در کتاب مبدا و معاد،مفاتیح الغیب و شواهد الربوبیه از آن بحث کرده
است.
ملاصدرا از مکاشفات عرفا به عنوان مقدمات براهین خود استفاده می کرده، مکاشفه
امری شخصی و بیشتر مواقع عقل گریز است.بااین وجود ما چگونه می توانیم برای
فهم براهین او مقدماتش را بپذیریم؟
شهود تجربه ای است شخصی و برای دیگران نمی تواند حجت باشد و لذا نمی توان از
مقدمات آن برهان سود جست. بعضی از بزرگان معتقدند، شهود انسان معصوم در صورتی
که گزارش آن برای دیگران قطعی السند و قطعی الداله باشد مشروط بر اینکه
دیگران او را به عنوان فرد معصوم پذیرفته باشند و به عصمت او باور داشته
باشند، می تواند در مقدمات برهان اخذ شود.
آنچه از تعبیرات صدرا برداشت می شود این است که برهان چه پس از شهود و چه پیش
از شهود باید ضوابط وشرایطی را که علم منطق برای آن برشمرده اند، برخوردار
باشد. به همین دلیل مقدمات باید بدیهی باشد یا به بدیهی ختم شود.
اگر ملاک را عام تر بگیریم و یقینی بودن مقدمات را در برهان شرط بدانیم در
صورتی که گزارش تجربه عرفانی شخصی برای دیگری یقیین ایجاد کند، می تواند از
آن در مقدمات برهان استفاده کند.
صدرا مدعی نیست که باید شهود عرفانی در مقدمات برهان اخذ شوند. زیرا مقوم
برهان یقین است و تجربه عارفانه عارف برای دیگران تولید یقین نمی کند
منابع :
- سعادالحکیم
- النجاة
- ترجمه وشرح اصطلاحات الصوفیه،عبدالرزاق کاشانی
- التعریفات
- مواقع النجوم
- الاسفار الاربعة
- همایش اول خردادماه به مناسبت بزرگداشت ملاصدرا
- سایت آقای دکتر حسینی شاهرودی www.tahour.net