? تاریخ و اسباب پیدایش علم کلام
?     1- هر گاه مقصود از علم کلام مطلق بحث و گفتگو درباره عقاید دینی جهت تبیین و اثبات آنها و پاسخگویی به اشکالات درباره آنها باشد، باید گفت تاریخ پیدایش علم کلام مقارن با تاریخ ظهور اسلام است، زیرا با مراجعه به قرآن، روایات و تاریخ اسلام روشن می‌شود که بحثهای کلامی از نخستین روزهای ظهور اسلام در شکلی گسترده مطرح بوده است. بخش عظیمی از مباحثات کلامی پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ با بت‌پرستان و اهل کتاب درباره توحید، نبوت و معاد در قرآن کریم بیان شده است. چنان که بخش عظیم دیگری از آن در کتب و تاریخ ثبت و نقل گردیده است.
?     2- اگر مقصود طرح مباحثات کلامی در میان خود مسلمانان و پیدایش فرقه‌های دینی و کلامی است، تاریخ پیدایش علم کلام به پس از رحلت پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ باز می‌گردد. یکی از نخستین و مهمترین اختلافات مربوط به مسئله امامت و خلافت است. و پس از آن اختلاف درباره قضاء و قدر، صفات خداوند، ماجرای حکمیت و مانند آن است که به دنبال این اختلافات فرقه‌های قدریه، مشبِّهه، خوارج و دیگران پدید آمدند. 

3-  اگر مقصود از کلام اسلامی، ظهور مذاهب کلامی دارای اصول و قواعد تعریف شده و روش معین کلامی است، تاریخ و پیدایش آن به اوایل قرن دوم هجری باز می گردد. در این تاریخ مذهب کلامی معتزله پدید آمد که دارای اصول و روش ویژه و روش کلامی است. البته مذهب امامیه از این نظر بر مذهب معتزله تقدم دارد، زیرا اصول و روش کلام امامیه از امام علی ـ علیه السّلام ـ و دیگر امامان شیعه الهام گرفته است و بدین جهت می‌توان تاریخ آن را عصر امام علی ـ علیه السّلام‌ـ دانست.
بررسی علل پیدایش علم کلام
?            الف. عصر رسالت
?            در رابطه با علل طرح بحث‌های کلامی در عصر رسالت مطالب ذیل را یادآور می‌شویم:
?     1. هدف از تعالیم و آموزش‌های کلامی، دعوت به حق و ارشاد و راهنمایی افکار هدایت جو و حقیقت طلب بوده است، که از شئون و اهداف رسالت به شمار می‌رود. بنابراین در مورد این بخش از مباحث کلامی علت دیگری نمی‌توان یافت.
?     2. پرسش گاهی بر سبیل «تفقُّه» و کسب آگاهی بر مجهولی است، و گاهی بر سبیل «تعنُّت» و اغراض نفسانی، مانند تحقیر نمودن سئوال شونده می‌باشد، و صورت نخست نیز دو گونه است، گاهی مورد سئوال مجهول است، و گاهی مورد سئوال معلوم است ولی سئوال شونده مدعایی دارد که سئوال کننده با طرح سئوال، می‌خواهد صدق مدعای او را روشن سازد. این نوع سئوال را «امتحان» نیز می‌گویند. غالب پرسشهای کلامی که توسط یهود از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ شده از دو گونه پرسش‌های تفقهی است
?     روزی پیامبر ـ‌صلّی الله علیه و آله ـ در کنار خانه کعبه، آیات الهی را بر جمعی از اصحاب خود تلاوت می‌نمود، در این حال گروهی از سران قریش که عبارت بودند از: ولید بن مغیره مخزومی، ابوالبختری بن هشام، ابوجهل، عاص بن وائل سهمی و عبدالله بن ابی امیه مخزومی گرد آمده و درباره پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و پیشرفت برنامه او سخن می‌گفتند، سرانجام تصمیم گرفتند تا
?            ب. از رحلت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ تا شهادت علی ـ علیه السّلام ـ
?     همه صحابه پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ به برتری امام علی ـ علیه السّلام ـ در پاسخگویی به سئوالات علمی اعتراف داشتند، بدین جهت وی در زمینه پاسخگویی به مسائل اعتقادی همان موقعیتی را داشت که قبل از او پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ واجد آن بود بر این اساس شایسته است آن را دوره خاصی از تاریخ کلام اسلامی بشمار آوریم.
?     علامه طباطبائی در این باره گفته است: «در این روزگار (عهد خلافت عمر) دامنه مباحث کلامی توسعه یافت؛ زیرا فتوحات بسیار، موجب اختلاط مسلمانان با امت‌های دیگر با فرهنگ‌ها و ادیان مختلف گردید، که در میان آنان دانشمندان عقاید و مذاهب وجود داشتند، و در نتیجه مباحث کلامی رواج یافت».
?            ج. علم کلام در دوره سوم
?     مقصود از دوره سوم، پس از شهادت امام علی علیه السّلام تا عصر ترجمه است و با توجه به اینکه ترجمه آثار یونانی و غیره به عربی در ایام خلافت منصور عباسی (137ـ158) آغاز گردید و در ایام خلافت مأمون (198ـ218) به اوج خود رسید و در نتیجه دوره سوم تاریخ کلام اسلامی معاصر با ایام خلافت امویان (41ـ132) می‌باشد، بدین جهت سومین دوره از تاریخ کلام اسلامی را  دوره یا عصر امویان می‌نامیم.در این دوره، فرقه‌های کلامی بسیاری مانند: قدریه، مرجئه، و معتزله پدید آمد و آراء و عقاید مختلف در زمینه عقاید دینی ابراز گردید.  احوال ایشان را باید در درس تاریخ علم کلام جویا شد.
?     عامل مهم پیدایش این عقاید و مذاهب مختلف، سیاست‌های خشن و عداوت‌آمیز حکام اموی در مورد اهل بیت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ بود که آنان را حتی از صحنه فعالیت‌های علمی و فرهنگی نیز ممنوع نموده و در انزوای کامل قرار دادند که در نتیجه رابطه امت اسلامی با آنان قطع گردید و از طرفی پرسش‌ها و شبهات کلامی همچنان مطرح بود، و می‌بایست کسانی به آنها پاسخ گویند، در نتیجه صاحب نظران، آراء و عقاید مختلفی را در زمینه مسائل کلامی ابراز نمودند.
?                               نتایج بحث                     
 
?            1. مباحث کلامی همزمان با ظهور آیین اسلام در جهان اسلام مطرح گردید.
?     2. در عصر رسالت از فرق و مذاهب مختلف کلامی خبری نبود، زیرا رأی و نظر پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ رأی فصل بود و در برابر او به رأی و نظر کسی اعتنا نمی‌شد، چنانکه در عصر خلفا نیز امام علی ـ علیه السّلام ـ از جنبه علمی مورد قبول همگان بود و به همین جهت جز در مسئله امامت و حکمیت اختلاف دیگری به عنوان فرقه‌های کلامی پدید نیامد.
?     3. فرق و مذهب کلامی از دوره سوم (عصر امویان) پدید آمد، زیرا در نتیجه مخالفت‌های عداوت آمیز بنی‌امیه با اهل‌بیت پیامبر، رابطه مردم با آنان قطع گردید و رأی و نظر آنان به عنوان رأی فصل پذیرفته نمی‌شد.
?     4. علم کلام از آغاز تا اواخر قرن اوّل هجری (ظهور معتزله) شکل گفتاری داشت و از این دوره شکل تدوین و نوشتار به خود گرفت.
}   .پرسش‌های کلامی دوره دوم (از رحلت پیامبر تا شهادت امام علی) نسبت به دوره اوّل‌، افزایش چشمگیری را نشان می‌دهد که دو عامل عمده داشت:
}       الف. فراهم شدن زمینه تفکر و تأمل در مفاهیم دینی.
}       ب. آمیزش و ارتباط مسلمانان با فرهنگ‌ها و عقاید مختلف در نتیجه فتوحات اسلامی.
}   6. فرضیه آنان که پیدایش علم کلام اسلامی را پس از عصر ترجمه و تحت تأثیر اندیشه‌های فلسفی می‌دانند نادرست است، زیرا علم کلام حتی به صورت عقاید و مذاهب کلامی قبل از آن پدید آمده بود.
}   7. مهمترین عوامل پیدایش کلام اسلامی، عوامل داخلی بوده، و از عوامل خارجی آنچه در پیدایش یا تحول کلام اسلامی تأثیر داشته، همانا ارتباط مسلمانان با ملل و نحل مختلف بوده است.
}   8. حوادث اجتماعی نقش مؤثری در پیدایش مباحث کلامی داشته است، چنانچه تحویل قبله، موجب طرح بحث نسخ گردید، و ماجرای حکمیت، منشأ پیدایش فرقه خوارج و طرح اندیشه کفر فاسق شد.